Каримова, Мукаддас Турсунбоевна. Пути образования омонимов и их классификация в таджикском языке

Короткий опис

Каримова, Мукаддас Турсунбоевна. Пути образования омонимов и их классификация в таджикском языке : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.02.22 / Каримова Мукаддас Турсунбоевна; [Место защиты: Тадж. нац. ун-т].- Душанбе, 2013.- 158 с.: ил. РГБ ОД, 61 13-10/637

ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ, ВОСТОКОВЕДЕНИЯ И
ПИСЬМЕННОГО НАСЛЕДИЯ АН РЕСПУБЛИКИ
ТАДЖИКИСТАН
На правах рукописи
Каримова Мукаддас Турсунбоевна
Пути образования омонимов и их классификация
в таджикском языке
10.02.22 - языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов
Америки и Австралии (таджикский язык)
Диссертация
на соискание ученой степени кандидата филологических наук
Научный руководитель: доктор филологических наук Зикрияев Ф.К.
Душанбе - 2013
Вазорати тахсилоти Думхурии Точикистон
Институти забои, адабиёт, шаркдлиносй ва мероси хаттии АИ
Думхурии Точикистон
Шуъбаи забои
Ба хукми дастнавис
Каримова Мукдддас Турсунбоевна
Роадои пайдоиши омонимхри забони тодикй ва
таснифоти семантикии ощо
Рисола барон дарёфти дарачаи илмии номзади илмхои филология аз руйи ихтисоси 10.02.22 - Забонхои халкхои кишвархои Аврупо, Осиё, Африко, бумиёни Амрико ва Австралия (забони точикй)
Рохбари илмй: доктори илми филология, профессор Зикриёев Ф. К,.
Душанбе -2013
Мундаричд
Мукадцима сах. 3-17
Боби I. Омилхои асосии пайдоиши омонимхои
забониточикй сах. 18-84
1.1. Мафхуми омонимия сах. 18-22
1.2. Омили фонетикии пайдоиши омонимхо сах. 23-27
1.3. Нащни зада ва оханги талаффуз дар ташаккули омонимхои
нав сах. 28-29
1.4. Идтибос - омили мухимми омоним шудани вожахо ... сах. 30- 44
1.5. Аз хисоби вожахои сермаъно ба миён омадани
омонимхо сах- 45- 49
1.6. Омонимхои этимологии иктибосии мувофик (ОЗИМ)., сах. 50-52
1.7. Омонимхои лахзавй ё контекстуалй (матий) сах. 53-56
1.8. Умумият ва тафовути омонимия аз санъати тачнис сах. 57- 67
1.9. Хусусиятхои услубии омонимхо сах. 68-76
1.10. Архаизмхо хамчун заминай пайдоиши омонимхо сах. 77-84
Боби II. Таснифоти омонимхои забони точикй сах. 85-111
2.1. Омонимияи сарфй сах. 85-90
2.2. Омонимхои лугавй сах. 91-100
2.3. Омонимхои лугавию дастурй сах. 101-111
Боби III. Шаклхои зохиршавии омонимхо сах. 112-136
3.2.1. Омофонхо сах.116-121
3.2.2,Омографхо сах.122-128
3.2.3. Омоформхо сах. 129-136
Хул оса сах. 137-144
Китобнома сах. 145-157
Мукаддима
Гузориши масъала. Маводи асосии ташаккули фикр ва сухани инсон калима мебошад. Инсон тавассути калима эхсосоти худро ифода мекунад: аз шунидани хабари тоза ба вачд меояд ва ё гамгин мегардад, акидаеро тасдик ва ё инкор мекунад ва гайра. Яъне ба таври дигар гуем, масолехи асосии сохтмони чумларо калима ташкил медихад. «Хушбаёнй, равонй аз читати бадей пуробуранг баромадани асари бадей ва ё сухани нотик ба забои (калима) - ро хуб донистани муаллиф (нотик,) ва захираи лугавии худро дар ифода намудани фикр ва завки бадеиву хиссиёти эмотсионалии худ дуруст ба кор бурда тавонистани он вобаста аст» (1;76.87).
Аломати мухими калима хусусияти маъноифодакунй доштани он мебошад. Аксарияти калимахои забои ба хосияти сермаъной ва зидмаъной молик буда, хамчунин, кобилият доранд, ки як махфумро дар шаклхои гуногун ифода намоянд.
Ин чихатхо ба ташаккул ва нумуи кабатхои лугавию семантикии забои: сермаъной, омонимия, синонимия ва антонимия мусоидат кардааст. Дар миёни ин чахор кишр мавзуи синонимхо нисбатан пурратар дар забони адабии хозираи точикй мавриди пажухиш карор гирифта, категорияхои дигари лугавию маъной то андозаи зарурй дар шакли рисолаи илмии чудогона тахкик нашудааст. Донишмандон оид ба мавчудияти мушкилоти омонимия ва сермаъной дар пажухишхои илмии худ фикрхои чолибе баён намудаанд, ки нуктаи назари онхо аз доираи маколахои хурдхачми илмй берун набаромадааст (М. Мухаммадиев (1959; 1990; 1997), Р. Гаффоров (1990), М. Алламуродова (1991), О. Давлатов (1991), X,. Мачидов (2007), А. Муъминов (1975), А. Рустамов (1983; 1984), Р. Л. Неменова, F. Дураев (1980) ва дигарон).
Ягона рисолаи илмй дар солхои охир тахти унвони «Хусусиятхои лугавию семантикии омонимхои забони форсй» (2010)
ба табъ расид, ки бевосита фарогири мушкилоти мавзуи омонимхо
3
аст, ки ба калами М. Ахмадова тааллуд дорад. М. Ахмадова ба хдлли масъалахо дар заминай маводи забони форси ва до-до дар мудоиса бо забони тодикй муваффад шудааст. Руйи кор омадани ин рисолаи илмй, вокеан ба бисер гушахои торику нимторики мавзуи омонимия равшанй андохтааст. «Мохияти пажухиши мо, - менависад тахдидгари мавзуи мазкур, - масоили марбут ба дазияи омонимияро дар забони форсии муосир дар бар гирифта, баррасии хусусиятхо ва мавдеи корбурди онро фаро гирифтааст» (1;15.16). Аммо, чунон ки пештар хам ишора намудем, то имруз зухуроти омонимия дар забони тодикй ба хайси масъалаи халношуда бодй мондааст. Бинобар ин мо халли мушкилоти ходисаи омонимияро дар мисоли забони тодикй ба сифати мавзуи омузиш ва тахдид дарор додем.
Мухдмияти мавзуъ. Пажухиши пурраи илмии омонимхои забони тодикй зарур аст, харчанд ки дар такя ба андешахои забоншиносони рус дар атрофи масъалахои зерини мавзуъ - таъриф ва мохияти омонимхо, таснифоти калимахои омонимй, вожахои гурухи омонимй, тафовути зухуроти омонимия аз сермаъной, ахамияти омонимхо дар нутд бахсу мунозирахои долиб сурат гирифтааст, вале хануз хам дар ин дода гиреххои нокушода, гуногунфикрй ва баъзе норавшанихо дой доранд. Бояд зикр кард, ки забоншиносон пиромуни таъриф ва мохияти омонимхо хамадида нестанд. Чунончи, академик В.В. Виноградов калимахои хамшакли мансуб ба хиссахои гуногуни нутдро яд далима мехисобад (1;28). Баръакс, А. А. Потебня (І;86.15) ва А.И. Смирнитсдий (I; 103.176) чунин мешуморанд, ки камтарин тагйироти маъноии калима боиси пайдоиши калимаи дигар мегардад, ё ин ки калимахои хамшакли ба хиссахои гуногуни нутд тааллукдошта калимахои мустадил махсуб меёбанд.
Л.В. Щерба бошад, зухуроти омонимияро умуман эътироф намекунад (I; 124.291). В.А Звегинсев низ фикр дорад, ки калима
дорой якчанд маъно шуда наметавонад (1;49.125). Забоншиноси
4

дигари рус Р.А. Будагов падидаи омонимшавии вожахоро натачай тасодуфан ба хам монанд шудани калимахо хисобида, сабаби пайдоиши омонимхоро дар он мебинад, ки гуё барон созмонёбии мафхуму маънохои зиёди вожахо микдори овозхои забон кифоя нестанд (1;23.22). Аз забоншиносони тодик М. Мухаммадиев низ донибдори хамин акидааст: «Аз дихати сохти фонетики тасодуфан ба хам мутобикат пайдо кардани калимахои баромад ва сайри таърихияшон гуногун махз ба он сабаб ба амал меояд, ки дар забон микдори овозхо нисбат ба калимахо хеле кам аст, дар сурате ки шумораи калимаву ифодахо нихоят зиёд бошад» (1;73.92).
Мухаккик М. Алламуродова пиромуни ин масъала назари
О.С. Ахмановаро дойр ба варианта фонетикии як калима махсуб ёфтани вожахои типи бино (исм), бино (сифат); дида (исм) дида (сифати феълй) шубханок хисобида, ин гуна унсурхои лугавиро омонимия номидааст (1;7.47).
Ба хамин минвол, алхол дар забоншиносии тодик низ дойр ба мохият ва накдш омонимхо дар рушду нумуи таркиби лугавии забони тодикй фикру андешахои гуногун дой доранд.
Бояд икрор шуд, ки проблемаи омонимия хусусан дар забоншиносии рус барвакт ба риштаи омузишу тахкик кашида шудааст ва то дое ба комёбихои назаррас ноил шудааст.
Дар бораи омонимхо иддае аз олимони рус таърифхои омонимро пешниход кардаанд, ки мо аз байни онхо таърифи ба омоним додай Д.Н. Шмелёвро нисбатан пурратар арзёбй намуда, акидаи уро донибдорй мекунем. У мегуяд: «Омонимхо калимахое мебошанд, ки аз дихати таркиби овозй ба хам мувофиканд, яъне шаклан якхелаанд, вале маънохоеро ифода мекунанд, ки дар байни онхо ягон хел умумият вудуд надорад. Омонимхо калимахои дудогона, мустакил ва дугоникй мебошанд» (I; 125.78). У акидаи худро идома дода, омонимхоро факти забоние медонад, ки хдкконияти он ба исбот ниёз надошта, балки тахдику омузишро так,озо дорад (I; 125.87).
Бояд таъкид намуд, ки аввалин бор дар бораи омонимхри забони тодикй Т. Зехнй дар чанд мадолахои худ ибрози андеша намуда, онхоро бо истилоххои «чинос», калимахои «чнносшаванда», «тачнис» ном мебарад, ки мундаридаи мулохизахои устод дар фаслхои кор до-до баррасй шудааст.
Забоншиносони дигари тодик дар бораи ин навъи калимахо истилохи омонимро кор фармудаанд (М. Мухаммадиев (1959: 1990; 1997), X,. Мадидов (2007), Р. Баффоров (1990), А. Муъминов (1975), А. Рустамов (1983; 1984), М. Алламуродова (1992), F. Бураев (1980), ва дигарон). Муаллифони китоби дарсии «Забони тодикй» барои синфи VI А. Мирзоев ва С. Анварй фикри устод Т. Зехниро ба асос гирифта, дар бобати корбурди истилохи мазкур нигоштаанд: «Илова бар омоним ин гуна калимахоро тачнис; яъне х,амчинс низ мегуянд. Чрносщр думла ва шеър овардани ду калимае, ки мушобех ё монанд бошанд, аммо маънихои гуногунро бифахмонанд. Тачнис, ки номи санъати шеърист аз калимаи чинос аз як реша пайдо шудааст (І;51.13). Як зумра муаллифон омонимхоро «вожах,ои х,амгуна» ва ё «х,амгун» номидаанд, вале X,. Мадидов омонимхоро «калимахои хамовоз» меномад.
Ба кдвли М. Ахмадова «Омоним ва калимахои гурухи омонимиро дар истилохи имрузаи забоншиносии форсй калимоти муташобея», яъне калимахои бо хам монанду наздик меноманд. Ба гурухи калимахои муташобех, хам омонимхои пурра ва хам омонимхои нопурра (омограф, омофон, омоформ) ва хамчунин калимахои паронимй мансубанд. Аммо худи М. Ахмадова донибдори истифодаи истилохи омоним аст: ба хотири рох надодан ба гуногуннависй аз вожаи маъмули омоним истифода кардем (I; 15.15- 16).
Х,адафу вазифалоирисола. Махсади асосии мо то кддри имкон тахкики омонимхо дар забони точикй, хамчун проблемаи чудогона муайян кардани хусусиятхои лексики ва гуруххои семантикии онхо мебошад. Масъалаи ба риштаи тахдикгузошта моро водор менамояд, ки масъалахои зеринро баррасй намоем:
а) тахкик,и илмию назариявии акддахои бахсноки омонимхо дар забоншиносии умумй ва точикй;
б) муайн кардани макоми омонимхо дар таркиби лугавии забони точикй ва вазифахои онхо дар нутк,;
в) баррасии хусусиятхои лугавй ва семантикии калимахои омонимй;
г) тахкики роххои пайдоиши омонимхо;
F) НИШОН додани умумият ва тафовутхои сархади байни омонимхо ва полисемия (сермаъной);
д) муайян намудани хусусиятхои фонетикй, морфологй, синтаксисй ва услубии омонимхо;
е) мукдррар кардани сабабхои архаизмшавии маънои калимахои омонимй;
ё) гузаронидани тахлили лингвистии омографхо, омофону омоформхо.
Кдмати илмй ва амалии рисола. Кдмати назариявии рисола, пеш аз хама, дар он зохир мешавад, ки хусусиятхои омонимия дар забоншиносии точикй дар шакли тахкикоти алохида бори нахуст баррасй мегардад. Инчунин фикру андешахои мухаккикони мавзуи мавриди тахкик аз нудтаи назари танкдцй ба чодаи омузишу тахлил кашида шудааст. Рисолаи илмй дар таълифи китобхои дарсии мактабхои олй ва тахсилоти хамагонй хамчун дастури таълимй ёри расонда метавонад.
Маводи таблиц. Барой таълифи рисолаи мазкур маводи фаровоне, ки дар хадми зиёда аз 3000 мисол аз осори адибони классикй ва муосир, лугату фархангхои точикию форсй, китобхои дарсй омадааст, имконият фарохдм овард. Хусусан, маводи «Фарханги забони точикй» (иборат аз 2 чилд, 1969), «Фарханги ашъори Рудакй» (1990), «Фарханги осори Доми» (1983, 1984), «Лугати омонимхои забони точикй» (1992), «Маснавии маънавии Мавлоно Далолиддини Румй» (1993), «Чароги хидоят»-и Сирочиддин Алихони Орзу (1992), «Гиёсуллугот»-и Мухаммад Еиёсуддин (1987), «Бурхони к,отеъ» -и Мухаммадхусайни Бурхон (1993), «Лугати нимтафсилии забони точикй» (III; 1.12) ва амсоли инхо гирдоварди, барон таълифи рисолаи мо хамчун далелу бурхони котеъ хизмат карданд.
Методхои тахкдк- Бо максади дар сатхи баланди илмию амалй ба субот расонидани он кори тахкикртии мо аз методхои маъмул ва судманди пажухиши лингвистй, аз кабили методхои тахлили сохторй, семантикй, этимологи, лугавй, грамматики, методи тасвирй, усули мукоиса, усули таърихй ва амсоли инхо истифода шуд.
Навгонихои илмй. Дар рисола бори нахуст бештари масъалахои ба мавзуи омонимия марбут то андозае дар шакли пурра ба риштаи омузиш кашида шуд. Махсусан, ба мушкилоти назарияи омонимхо, омилхои пайдоиши онхо, хусусиятхои фонетикй, лугавию маъной, морфологй ва синтаксисии омонимхо, сархади байни омонимия ва полисемия (бисёрмаъной) муносибати омонимия бо дигар кабатхои лугавию семантикй таваччухи бештаре зохир гардид. Инчунин то андозе ба масъалаи тахлили этимологиям калимахои омонимй ва гуруххои омонимй амиктар ру оварда, ба пажухиши илмии он эътибори чиддй до да шуд.
Дарацаи омузиши мавзуъ. Омузиши омонимия ва пахлухои лугавию маъноии он хануз дар асри XIX огоз ёфта буд. Дар ин муддат якчанд масъалахои вобаста ба табиат ва мохияти омонимхо, аз чумла, мафхуми омонимия, шабохати он бо омографхо, омофонхо, омоформхо ва фарки омонимхо аз онхо, ки солхои зиёд мавзуи бахсу мунозира буданд, омухта шуданд. Максаду мароми пажухишгарон бештар ба тахкику тахлили хусусиятхои асосии омонимхо нигаронида шуда буд. Омонимхои лугавй пурратар омухта шуда, корбасти услубии онхо то чойе аз назари тахкик гузаштанд. Нихоят, дар байни тахкик,гарони ходисаи омонимхо се нуктаи назар падид омад:
1. Мувофикч нуктаи назари якум (Ж. Жилйерон, Р.И. Минер, Ж.Орр, В.И. Абаев) танхо омонимхои этимолога (гетерогеннй), ки дар натичаи мутобикати овозии калимахо ба вучуд меоянд, хамчун ходисаи омонимшавии вожахо эътироф карда шавад.
2. Асосгузорони нуктаи назари дуюм Л.А. Булаховский, Р.А. Будагов, К. Нюров, С. Улман ва дигарон акида доранд, ки омонимияи лугавй аз ду сарчашмаи асосй пайдо шудааст:
а) тахаввулот ва тагйироти фонетикии калимахои гуногун (ин чо калимахои аслии забои ва вожахои иктибосй дар назар дошта мешавад) охиста-охиста ба монандшавии унсурхои лугавй оварда мерасонанд;
б) тахаввулот ва тагйирёбии маъноии як калима дар мурури таърихии вакт боиси пайдоиши вожахои омонимй мегардад;
3. Мувофики акидаи сеюм (В.В. Виноградов, А.И. Смирнитский, Ю.С. Степанов, Ш. Балли), хамвора бо равиши тарзу роххои калимасозй вожахо ба тахаввулоти семантикй, ба тагйири шаклхои аввала дучор мешаванд ва дар натича як калима дар хамон як шаклу таркиби овозй ду ва зиёда вазифахои лугавию семантикй ва грамматикиро ичро карда метавонад. Ба хамин минвол, калимаи нав ба вучуд меояд.
Минбаъд ба туфайли бахсу мунозирахои забоншиносони маъруфи рус ва аврупой масъалахои таркибии омонимия боз хам ба таври гуногун сурат мегирад. Чунончи, академик В.В. Виноградов аввал калимахои хамшакли ба хиссахои гуногуни нутк мансуб бударо як калима мехисобад, яъне зухуроти омонимияи грамматикиро эътироф намекунад. Аммо «калимахои аз чихати таркиби овозй
якхелаеро, ки маънохои мухталиф доранд», омоним мешуморад (1;24.19).
Аммо А.И. Смирнитский ба кисми аввали тезиси В.В. Виноградов розй нашуда, калимахои хамшакли ба хиссахои гуногуни нутк; мутаалликро калимахои гуногун меномад. Яъне калимахоеро, ки дар на ги чаи калимасозии морфологй-синтаксисй руйи кор омадаанд, хамчун вожаи нави мустакил ба инобат мегирад, ки он маънои шинохти навъи омонимиям грамматикй (ё морфологи) дорад (I; 103.138).
Шевашиноси фарансавй Ж. Жилйерон, харчанд ки зухуроти омонимияро инкор намекунад ва онхоро натидаи тасодуфан монандшавии унсурхои лугавй меномад, ин тазохуроти лугавию семантикиро нук,си забои мехисобад (I; 29.144).
Назари мухаккикон Л.В. Щерба ва В.А Звегинтсев нисбат ба падидаи омонимия чандон сахех нест: аввалй мавчудияти омонимхоро умуман эътироф намекунад (I; 124.191); чунин мешуморад, ки «калима дорой якчанд маъно буда наметавонад» (I; 49.125). Вале фикри забоншиноси маъруфи рус А. А Потебня дар ин хусус чолибтар аст. У нигоштааст, ки «камтарин тагйироти маъноии калима боиси пайдоиши калимаи дигар мегардад» (I; 86.15).
Аммо фикри Л.А. Булаховский дигар аст, «дар байни калимахои сермаъно ва омонимхо сархади мутлакр чой надорад» (1;23.11). Фикру акддахои Р.А.Будагов ва И.Б. Голуб бошад, то андозае бо хам каробат доранд: «Омонимхо дар натичаи тасодуфан ба хам монанд шудани калимахо ба амал меоянд, зеро ки дар аксарияти забонхо микдори овозхо кам буда, мафхум ва калимахо беохир мебошанд» (I; 23.46).
«Дар омонимшавии вожахо ходисаи тасодуфан ба якдигар монанд шудани калимахое, ки байни худ ягон робитаи маъной надоранд, накши мухим мебозад (I; 25.255).
ю
Калимахои хдмшакли гуногунмаъноро О.С. Ахманова «вариантной гуногуни фонетикии як калима хисобидааст» (I; 11.6). Ин фикр кобили кабул нест, чунки зухуроти вариантнокй дар забоншиносй чизи дигар аст.
Д.Э. Розенталь заминахри пайдоиши вожахои омонимй ва роххои асосии омонимшавии калимахоро дар мукаддимаи лутати худ нишон додааст, ки мо дар ин бобат дар мукаддимаи боби аввали рисола маълумот хохем дод.
В.И. Абаев дар маколаи худ «Оид ба роххои ба лугат ворид намудани омонимхо» (I; 1.8) менависад, ки такомул ва афзоиши омонимхои нав асосан аз хисоби сермаъноии вожахо ба вучуд меояд. Афкори пажухишгарон Е.М. Галкина-Федорчук (І;29.43), З.А. Толмачева бо мулохизахои В.И. Абаев каробат дошта, муаллифон аз хисоби вожахои сермаъно нумуёбии омонимхоро заминай мухим арзёбй кардаанд (I; 109.124).
Ба андешаи А.А. Реформатский вазни киёсии омонимхое, ки аз хисоби вожахои иктибосй пайдо шудаанд, дар забони русй бештар аст А.А.Реформатский, В.В.Виноградов хамчунин ба фикри муаллифоне, ки сермаъноиро заминай асосии пайдоиши омонимия меноманд, розй нашуда, онро бемахсул меноманд ва таъкид мекунанд, ки таназзули маъноии лексемахои ягона (яклухт) боиси нашъунамои маънохои нави калима мегардад (I; 28. 201).
Аз руйи сохтор омонимхои лугавиро забоншиносон ба решагй ва сохта гурухбандй кардаанд. Аммо М.И. Фомина пешниход кардааст, ки ба чойи истилохи омонимхои решагй омонимхои сода ё гайрисохта номгузорй кардан ба максад мувофиктар аст(1; 112.36).
В.В. Виноградов ва Д.Э. Розентал ба масъалаи омоформхо, омографу омофонхо дахл намуда ба чунин натичае расидаанд, ки ин гуна вохидхо бо зухуроти омонимия монанданд, вале айнан як чиз нестанд, зеро ки онхо ба ходисахои дигари забонй; фонетикй, грамматикй ва графикй алокамандй доранд (I; 93.19).
и
Дар забоншиносии тоники бошад, омузиш ва тахкики омонимхо аз охири солхои 50-уми асри XX огоз меёбад. М. Мухаммадиев каблан мавзуи омонимияро дар радифи кабатхои дигари лугавию семантикии забои: сермаъной, синонимия ва антонимия алокдмандона бо масъалаи маънои аслй ва мацозии калимах,о тахкда намудааст. Дойр ба мушкилоти мазкур М. Мухаммадиев нисбат ба муаллифони дигар бештар андешаронй кардааст (1959; 1968; 1988; 1990; 1997). У дар бобати мафхуми омонимия, шинохти калимахои омонимй, гурухбандии ин гуна вожахо дар такя бо мухимтарин дастовардхои забоншиносии рус акидахои долиб пешниход намудааст. Вай дуруст таъкид мекунад, ки «Ин калимахо аз дихати баромад хед гуна умумияте надоранд, танхо шаклан ба хамдигар монанданду халос» (І;72.29). М. Мухаммадиев омонимхои забони тодикиро ба ду гурух: омонимхои пурра ва омонимхои нопурра дудо кардааст ва вожахои типи сир (роз, асрор), Сир (номи даре); пул (накдина, воситаи муомилот) ва пул (купрук) - ро омонимхои пурра, вале калимахои шакли давот (рангдон) - давот (давои ту), дида (чашм) -дида (дидагй, сифати феълии замони гузашта) - ро омонимхои нопурра номидааст (1;72.25).
Маводи илмии омухташуда аз он шаходат медихад, ки назари ахли тахкик нисбат ба корбурди истилохи омонимия дар забоншиносии тодик якхела нест. Агар М. Мухаммадиев зухуроти хамгунагии вожахо ро бо истилохи омоним ифода намояд, пас нигохи Т. Зехнй ба ин масъала ба таври дигар сурат гирифтааст. Номбурда мавзуи зикршударо хам аз нигохи забои ва хам аз назари адабиётшиносй баррасй намуда, нигоштааст, ки «Чи дар забони гуфтугуй, чи дар забони адабй калимахое дучор мешаванд, ки таркиби овозияшон якхела буда, ду ва зиёда аз он маънохои мустакил ва ё маънои мадозии ба хам наздик доранд».
Ин навъ калимахо аз нуктаи назари адабиёт виноси лафзй ва дар забои омоним ном доранд, ки ба тодикй ин истилохро бо
калимаи сохтаи ъамшаклнваз мекунанд (I;51.34). Минбаъд мухакдик; истилохи калимахои чиносиро бо тачнис иваз намудааст. Ба хамин тарик, Т. Зехнй мафхуми истилохии калимахои чиносй, тачнис ва омонимхоро ба хамдигар баробар маънидод кардааст (1;51.49).
Ба кавли М. Ахмадова «Омоним ва калимахои гурухи омонимиро дар истилохи имрузаи забоншиносии форси» калимоти муташобех, яъне калимахои ба хам монанду наздик меноманд.
Ба гурухи калимоти муташобех хам омонимхои пурра ва хам омонимхои нопурра (омограф, омофон, омофор'М) ва хамчунин калимахои паронимй дохил мешаванд (I; 15.77).
Мухаккикони точик А. Муъминов (1;71.15), О. Давлатов (I;36,19) низ дойр ба муайян намудани масъалаи мохият ва шинохти омонимхо, хусусан, дойр ба мушкилоти байни ду категорияи лутавию семантикй-омонимия ва полисемия (сермаъной) акдцахои чолиб иброз доранд. Муаллифони номбурда дар корхои худ истилохи «омоним» - ро нисбат ба калимахои аз чихати шакл ва таркиби овозй якхелаи гуногунмаъно салох донистаанд.
Пажухишгар М. Алламуродова ба мушкилоти омонимхо дар забони асархои Ф. Мухаммадиев рушанй андохта, пиромуни таърихи баррасии мавзуъ дар тахкикоти олимони рус ва точик бахсу андешахои басо чолиб пешниход намуда, дуруст таъкид мекунад, ки «Раванди омонимшавии калимахо махсули як давра набуда, балки чараёни доимист. Дар ин чода захирахои худи забои низ роли муайяне мебозад» (1;7. 48).
Мухаккики варзидаи забои ва услуби асари бадей Р. Еаффоров
барои аз миён бардоштани качфахмихо ва иуксонхое, ки дар
китобхои дарсии «Забони точикй» (барои мактабхои тахсилоти
умумй ва миёна) дар сахифахои мачаллаи «Мактаби совета» (1990) ба
хайси дастур ба муаллимони забои ва адабиёт оид ба ахамияти
услубии омонимхо маслихатхои муфид ва тоза пешкаш кардааст. У
нисбат ба номи ин зухуроти лингвистй истилохи нав ё ба кдвле
13

«мудзебе» (мисли хамгуиахо, вожахои хамгун, чинос, калимахои хамовоЗ)-ро пешниход накарда, онро бо унвони омоним ном бурдааст. Ин амал дар таджики А. Рустамов (1984), шевашиносон Р. Л. Неменова, F.4,ypaeB (1980), Ш.Исмоилов (1982), Н.Гадоев (2009) ва дигарон низ хамин гуна сурат гирифтааст.
Дар ташрехд тадкикгарон А. Мирзоев ва С. Анварй (китоби дарсии «Забони точикй» барон синфи 6 - ум (1998) омадааст, ки илова бар омоним ин гуна калимахоро тацнис, яъне хамцинс низ мегуянд. Чднос; яъне дар чумла ва шеър овардани ду калимае, ки бо хам мушобех ё монанд бошанд, аммо маънои гуногунро бифахмонанд.
«Тачнис, ки номи санъати шеър аст бо калимаи чинос аз як реша пайдо шудаанд». Вале баъдтар истилохи омонимро бо терминхои хамгунахо ва ё калимахои хамгуна иваз кардаанд.
Услубшинос А. Абдукрдиров ба масъалаи баррасии забои ва услуби назми М. Турсунзода ру оварда, мухтасар бошад хам, бо чанд далел махорати баланди шоирии М. Турсунзодаро дар додай истифодаи омонимхо ва калимаву таркибхои ба он монанд нишон додааст (І;3.129). X,. Манидов нисбат ба мафхуми омонимия истилохи «калимахои хамвази»-ро низ кор бастааст. «Баръакси ходисахои полисемия, ки ба системаи маъноии вожахои забои алокаманд аст, хамовозии калимахо ба сохтори овозии онхо вобастагй дорад» (І;69.58). Ин тезиси X- Мадидов дойр ба шинохт ва тафовути омонимия ва полисемия дар тахкики дигарон дучор наомад ва чун фикри тоза кобили дастгирист.
Дар лугати истилохоти лингвистии X. Хусейнов ва К. Шукурова ва лугатхои тарчумавию тафсирии забони точикй оид ба омонимхо маълумоти казой оварда шудааст. Аммо фикрхои Ш. Кабиров дар «Лугати омонимхои забони точикй» (1992), ки дар заминай маводи «Фарханги забони точикй» навишта шудааст, кобили кайд аст. Номбурда дар ин лугатнома 943 калимаи омонимиро фарохам оварда» онхоро тафсир медихад. Дар забоншиносии мо ин амал, агар кддами аввал мах,суб ёбад, пас, дар ин пода дар забоншиносии рус пешравию муваффакиятхо дахчанданд. Бино ба кавли Ш. Кабиров «Дар забони русй оид ба омонимхо бештар аз 200 асару маколахо ба табъ расидааст». Танхо «Лугати омонимхои забони русй»- и О.С. Ахманова се маротиба (солхои 1974, 1976 ва 1986) ба табъ расидааст (1;53.92).
Рочеъ ба хусусиятхои лугавию семантикии омонимхои забони форсй бо кушиш ва захмати М. Ахмадова (2010) тахкикрти арзандае рочеъ ба хусусиятхои лугавию семантикии омонимхои забони форсй руйи кор омад. Ин пажухиш дар забоншиносии форсй ва точикй радами нахустини чиддиест, ки барои кушодани бисёр гиреху чигилхои мавзуъ мусоидат мекунад. Рисолаи М. Ахмадова бештар бо проблемахои омонимия дар забони форсй алокаманд бошад хам, муаллиф баррасиии мушкилоти мазкурро дар забоншиносиии точик то чойе ба риштаи тахкик, кашидааст. Мохияти асосии рисолаи илмии уро омузиши мушкилоти омонимия дар забони форсй ташкил дихад хам, муаллиф тарзу шаклхои зухурёбии омонимияро дар забонхои форсй ва точикй ба таври мукриса мавриди омузиш карор додааст.
Бояд тазаккур дод, ки оид ба тахкиди масъалаи хусусиятхои омонимй зохир намудани морфемахои ёвар сахми профессор Ш.Рустамов назаррас аст. Дар маколаи илмии «Калимасозии исм дар забони адабии хозираи точик» (1;98.3) ва рисолаи «Исм» бори нахуст дар забоншиносии точик пиромуни омоморфемахои исмсоз ва хусусияти омонимй доштани морфемахои -й; -он, -ак, -чй, -а ва амсоли инхо ибрози назар кардааст.
Андешаи шевашиносон рочеъ ба мавзуи омонимия аз мулохизахои баррасишуда чандон дур намеравад: «Омонимхо дар лахчахо чун дар забони адабй дар натичаи мувофикдти шаклию овозии калимахои аз чихати таърихй баромадашон гуногун пайдо мешаванд (I; 125. 273).
Тафовути байни омонимия ва полисемияро дар забоншиносии тоник муаллифони «Лугати шеваи чанубй» (Макети харфи «Д») М. Махмудов ва F. Дураев пурра нишон додаанд. Баррасии мавзуи мазкур дар монографияи Р.Л. Неменова, F. Дураев «Шеваи чанубии забони тоники» (1;77.34) то чойе васеътар сурат гирифтааст. Шевашиносон Ш. Исмоилов, Н. Гадоев ба халли масоили мансуб ба омонимия дар заминай маводи лахчахои минтакаи алохида: Кдротегин, Х,исор ва Тагноб (лахчаи чанубии минтакаи Кулоб) муваффак шуда, зухуроти мавриди назарро ходисаи рушди забои номидаанд.
Ин мавзуъ дар лугатхои лахчавй низ ба кадри имкон инъикос ёфтааст. Чунончи, М. Махмудов ва Б. Бердиев дар «Лугати мухтасари лахчахои Бухоро» (III; 12.46) ва М. Махмудов ва F. Дураев дар «Лугати шеваи чанубй» (Ш;13.31) ин масъала равшантар баррасй гардидааст.
Хдмин хел, пиромуни мавзуи номбурда маколаву гузоришхои гуногунхадм ба табъ расида бошанд хам, ба истиснои М. Ахмадова (Хусусиятхои лексикй-семантикии омонимхои забони форсй, 2010) муаллифон мушкилоти омонимияро бевосита ба хайси мавзуи тахкик карор надодаанд. Ин мавзуъ пажухиши комилро такозо дорад. Бинобар ин, бардошти чунин масъала дар забоншиносии тодик амали саривактист.
Сохтори рисола. Рисола аз мукадцима, се боб, хулоса ва фехристи адабиёти истифодашуда иборат аст. Дар бахши «Мукадцима» пиромуни интихоби мавзуъ ва гузориши масъала, мухимият, хадафхо ва вазифахои тахкик, сарчашмахои мавод ва дарачаи омузиши мавзуъ маълумот ироа гардидааст.

Список літератури

Дар забони точикй ходисаи омонимия ба дарачаи дигар кдбатхои лексики ба монанди калимахои арабй, вожахои халкю гуфтугуйи, ик,тибосй, истилохоти сохахои гуногун, категорияхои дигари синонимхо ва монанди инхо ба мисли вожахои полисемй ва ё синонимхо ба риштаи омузишу гадких кашида нашудаанд.
Вок;еан, дар бораи омонимхо дар забоншиносии точик то ба имруз гайр аз баъзе маколахои чудогона, маълумоти мухтасари китобхои дарсй ва дастурхои тахсилотй ягон тадк,ик,оти мукаммали монографй навишта нашудааст. Х,ол он ки дар таркиби лугавии забони точикй шумораи омонимхо хеле зиёд буда, метавон гуфт, ки онхо яке аз сарчашмахои боигарии чи забони адабй ва нутк,и гуфтугуйи ва гуйишхои забони точикй ба шумор мераванд. Онхо инчунин бо корбурди маънохои гуногуни аслию мачозии худ забони адабй ва гуфтори мардумро муассир мегардонад ва ба адибон бадеият мебахшанд.
Хдмин тавр, натичаи омузиш ва тадк,ику тахлили маводи илмй ва методи точикшиносон оид ба ходисаи омонимия нишон дод, ки мавзуи мазкур дар забоншиносии точик ба чодаи алохида ва пурраи илмию тадкикотй нарасидааст.
Аз ин ру, мо ба халлу фасли омонимхои забони точикй ва махсусан, ба тадкики хусусиятхои лексикографию семантикй (маъной)-и онхо шуруъ намуда, муваффак, гардидем, ки сарчашмахои пайдоиш ва тарзу роххои ташаккули вожахои омонимй - калимахои шаклан ягонаю мазмунац гуногунро ба риштаи тадк,ик,у тахдил кашем. Х,амчунин ба таснифоти лугавию грамматикии омонимхо эътибори чиддй дода, онхоро ба хелхои сохторй - омонимхои решагй, сохта, мураккаб ва таркибй; гуруххои лугавию грамматикии онхо - омонимхои лугавй, морфологй, лексикию грамматикй, этимологи, иктибосй ва хелхои он (омонимхои
иктибосии тайёр, иктибосии сунъй, иктибосии мувофик) чудо намудем.
Пеш аз хама, кушиш намудем, ки сарчашмаю омилхои пайдоиши омонимх,о ва роху воситахри минбаъдаи рушду такомули онхоро аз назари тадк,ик, гузаронем ва муайян кунем.
Сарчашмаи асосии ба вучуд омадан ва зиёд шудани омонимхои забони точикй омили фонетики мебошад. Дар заминай фикру андешахои донишмандон ва наги чаи мушохдцаву мулохизахои хеш мо ба хулоса омадем, ки тахти таъсири ходисаи фонетикии афтидан ва ихтисоршавии овозхо, ба хам мупофикат пайдо кардани онхо, бадалшавй ва афзудани овозхо ва монанди инхо омонимхои нав пайдо мешаванд. Масалан, афтмдани садоноки «а» дар калимаи давраи бостонии забони точикй - або чахор вожаи омонимии дигар ба вучуд омадааст: бо - чахор маънои чудогонаи гуногун ва аз хамдигар дурро ифода мекунанд: бо - I: чор номи алифбои арабиасоси точикй аст, ки дар хм со 6 и абчад ба 2 баробар аст; бо -II: пешоянде, ки хамрохиро ифода мекунад; бо- III: шакли кутохшудаи «обу» дар номхо; бо -IV: об, махсусаи, оби равон, оби моеъ.
Ё ин ки зери таъсири ходнем и фонетики афзудани овозхо низ як турух вожахои омонимй пайдо шудаанд. Нигаред ба ин мисол: Вожаи гуштин аслан куштн 11 гуштн 11 пусти буд, ба он хамсадои н хамрох шуда, холо вожахои омонимии гуштин 1-{истилохи варзишй - спорт) ва гуштин II- истилохи хурокворй сохтааст: хуроки гуштин ва дигархо.
Намудхои дигари фонетики пакти зада, таърифи ох,анг ба шумор мераванд, ки бо таъсири онхо низ ходисаи омонимшавии калимахо ба амал меоянд: ом ад - фсъл; омад (омади кор исм), сузон- сузон.
Сарчашмаи дигари пайдоиши омонимхо ходисаи иктибосшавии калимахо аз забонхои дигар махсуб меёбад. Ин
сарчашмаро рох,и берунии пайдоиши омонимхо ном гузоштан имкон дорад. Нихоят, пажухиши пахлухои гуногуни омонимхо, аз чумла, мавкеи онхо дар таркиби лугавии забони тодикй, доираи маъно ва вазифахои лексикию грамматики ва услубии вожахои омонимй дар заминай шарху тавзехи фархангхои пурмухтавои таърихй ва муосири форсу тодик дар маркази тадкикрти мо дой гирифтааст.
Пажухиши илмй аз муайян кардани роххо ва омилхои асосии пайдоиши вожахои омонимй OFO3 гардид. Омили дигари пайдоиши вожахои омонимй худи забони тодикй сарчашмахои берунии онхо ба шумор мераванд. Сарчашмаи мазкурро ба якчанд гурух дудо намудем:
I. Калимахои худи забони тодикй ба таври зерин ошкор карда шуданд:
1) омонимхое, ки дар натидаи аз якдигар дур шуда, мустакдл гардидани маънохои дудогонаи калимахои сермаъно - полисемияхо ба вудуд омаданд. Ба хамин рох дуфтхои омонимии онхо пайдо мешаванд.
2) дар раванди инкишофи таърихии забои як микдор калимахои аслии забони тодикй шаклан бо якдигар мувофик меоянд, аммо онхо мазмунан аз хамдигар фарки куллй доранд. Ба ин рох низ вожахои омонимй ба вудуд меоянд.
3) дар дараёни такомули забои як гурух калимахои умумистеъмолии забони тодикй дар заминай кучидани маънои як калима ба калимаи дигар маънои нав мегиранд.
Дар китобхои дарсй, дастурхои таълимй ва баъзе маколахои дудогона омонимхо ба се намуд (хел) дудо мешаванд; 1) лексикй; 2) морфологй; 3) лексикй- грамматики.
Мо низ дар заминай чунин таснифоти анъанавй (вале бо якчанд иловахо) хелхои омонимхоро ба якчанд хел таксим карда дида баромадем:
Хусусиятхои фонетики ва грамматикии забонамон инчунин якчанд калимахои дигари омонимй пайдо кардаанд, ба инхо мисол шуда метавонанд: омофонхо, омографхо ва омоформхо, ки онх,о ба таври муфассал дар боби дувуми рисола шарх дода шудаанд. Мавчудияти микдори зиёди омографхо ва омофонхо ба хусусиятхои хат ва алифбои хар як забон вобастагии зич дорад. Дар робита бо ин масъала нуктахои мухимми зеринро кайд кардан бамаврид аст:
а) ифодаи хаттй надоштани садонокхои кутохи «а», «и»(е), «у» дар хати арабиасоси форси боиси ба вучуд омадани шумораи зиёди омографхо гардидааст. Дар забони точикй (дар хати кириллй) мавчудияти омографхо бештар ба хусусияти фонетикии овозхо, яъне заданокии садонокхо вобаста аст.
б) мавчудияти харфхои сервазифа (алиф, вов, айн) боиси пайдоиши омофонхо ва омографхо гардидааст.
в) хамчунин мавчудияти харфхои муштараквазифа («хои хуттй» ва «хавваз»; «те» ва «то»; «се», «син» ва «сод»; «зе», «зол», «зод» ва «зо») боиси пайдоиши гурухи калони омофонхо дар забони точикй аст.
Хусусиятхои алифбои точикй хамчунин мучиби пайдоиши микдори муайяни паронимхо гардидааст.
Чунин падида ба он далолат мекунад, ки дар муайян намудани омонимхо мувофикати овозй мавкеи аввалиндарача дошта, мувофикдти тарзи навиштории онхо сирф шартй мебошад ва ба хусусиятхои алифбои мавриди истифода вобаста аст. Дар баробари ин, махз хусусиятхои алифбохои мавриди истифода (арабй ва кириллй) ба мавчудияти тафовутхои назаррас дар таснифоти омонимхо дар забонхои точикй оварда расондааст. Ин тафовутхо низ, ба фикри мо, хусусияти шартй дорад, зеро дар сурати ифодаи калима бо алифбои дигар (баргардон кардани матни форсй ба алифбои кириллй ва баръакс) мохияти худро гум мекунанд.
Х,амчунин дар рисола ходисаи омонимиям аффиксхр- омоморфемахо чун падидаи омонимй баррасй гардидааст. Зимни таснифоти омонимхои нопурра омонимиям воситахои грамматикй (пешванду пасвандхо) дар як гурухи чудогона оварда шуд. Аффиксхои омонимй ё худ омоморфемахо дар забони точикй хеле зиёд буда, онхо низ дар ташаккули омонимия накши худро гузоштаанд.
Дар натачай таъсир омилхои беруна дар забон тагйироте ба вучуд меояд, ки пеш аз хама, ба таркиби лугавии он таъсир мебахшад. Аз мухимтарин заминахои пайдоиши омонимхо мувофикати калимахои иктибосй бо калимахои аслии забони точикй аст. Дар забони точикй аксар иктибосоти арабй, аврупой ва забонхои матруки эронии бостон - пахлавй ва сугдй бо вожахои аслии забон мувофикат карда, дар муносибати омонимй карор гирифтаанд.
Яке аз масъалахои мухимми омузиши омонимхо дар робила бо забонхои хешу наздик, ки забонхои форсй ва точикй намунаи онхост, омонимиям байнизабонй махсуб мешавад. Вобаста ба пахлухои гуногуни ин масъала, аз чумла, мавкеи корбурд, тафовут ва ифодахои лексикии он дар боби севумй рисола дар ду фасл баррасй шудааст. Омонимхои байнизабонй аз зумраи вохидхои лугавии мустаъмали бай ни забонхо махсуб мешавад, ки дар таркиби лугавии забони точикй ва дарй ба чашм мерасанд. Доираи истеъмоли ин вожахо дар ин забонхо гуногун буда, маънохои калимахои омонимй байни худ хеч муносибат надоранд, ё дар муносибати сермаъной карор доранд. Ба масъалаи мавкеи корбурди вожахои омонимй дар забони гуфтории точикй ва дарй низ таваччухи махсус зохир шуд. Аксари вожахои байнизабониро калимахои шевагй, яъне диалектизмхои лахчавй ташкил медиханд, ки маъно ва ифодахои
онхо дар раванди ташаккули таърихии забои ба вучуд омада, хар яке таърихи алохида доранд.
Яке аз мухимтарин чанбахои амалии тахкикотро масъалаи накши омонимхо дар раванди тадриси забои ва мушкилоти имло ташкил намудааст. Тадкики хамачонибаи омонимхо, омофонхо ва омографхои забони точикй, ба акидаи мо, дар баробари ахамияти илмю назариявй, дорой ахамияти амалй низ мебошад. Аз як тараф, он роххои ташаккул ва пайдоиши омонимхои забони точикиро бо назардошти хусусиятхои алифбои форсй дар мукоиса бо забонхои точикй ва русй равшан месозад. Аз тарафи дигар, он барон тахлилу омузиши матнхои классики, тадкикотхои илмй, мураттаб сохтани маводи таълимй, тартиб додани лугатхои сохавй, истилоххои илмй, тарчумаи матнхо ба забонхои дигар, истифодаи дурусти калимахои омонимй, тарзи талаффузу навишт ва имлои онхо кумаки амалй расонида метавонад.
Хусусиятхои омонимхои забони точикй, махсусан, омонимхое, ки пайдоиши онхо ба вижагихои алифбои форсй асос ёфтааст, омузишу тадриси забони точикиро мушкилтар месозад, зеро дар лугатхо аксари омографхо на пахлуи хамдигар, балки тибки тартиби харфу овозхои марбута оварда мешаванд.
Бо зикри ин хама, нигоранда умедвор аст, ки тахкикоти баанчомрасида расолати хешро дар халли яке аз масоили забоншиносй, яъне муайян намудани накши падидаи омонимия дар вожашиносии забони точикии муосир ва халли мушкилоти омузиши калимоти муташобех дар раванди тадрис анчом хохад дод.
^амин тавр, бахши истифодаи омонимхои забони точикй равиши маъмули дигар забонхои эрониро идома додааст. Яке аз вижагихои забони точикй иборат аз он аст, ки бархе аз муомилахои кухани эронй махфуз мондааст.
Гурухи дигари омонимхо дар забони тоники аз рохи иктибос падид омадааст. Аз маводи гирдомада чунин бармеояд, ки вожахри тоники дар мукобшти вожахои бетона истифодаи бештар доранд.
Пас аз баррасии омонимхо дар забони тоники метавон ба чунин натича расид:
Бештари омонимхо, ки теъдоди онхо тибки маводи гирдовардаи мо 300 - то (беш аз 700 вожа) мебошад, калимахои тоники буда, кисмати дигар аз калимахои тоники- арабй ё арабй - точикй, тоники - турки ё баръакс мебошанд.
Метавон онхоро чунин гурухбандй кард:
1) точикию точикй
2) точикию арабй
3) арабию тоники
4) точикию туркй
туркию точикй